Khoa thi Hương cuối thế kỷ XIX
Khoa thi Hương cuối thế kỷ XIX
Nghệ sĩ: Firmin-André Salles
Cố vấn: TS Đỗ Thị Hương Thảo, Mai Nguyên Anh, Phạm Thanh Hương
Phối cảnh: Nguyễn Mạnh Tuấn, Mai Nguyên Anh
Địa điểm: Văn Miếu – Quốc Tử Giám
Địa chỉ: Hà Nội
Thời gian: Từ ngày 01.11 đến 30.11.2025
Khai mạc: 10h00 – 06.11.2025
Trong khuôn khổ Biennale nhiếp ảnh quốc tế Photo Hanoi ’25, những bức ảnh của nhiếp ảnh gia người Pháp Firmin-André Salles – ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định – sẽ được giới thiệu trong một không gian triển lãm độc đáo, lấy cảm hứng từ chính kiến trúc của các trường thi xưa. Không gian này được kiến tạo từ chất liệu tre truyền thống kết hợp với phong cách thiết kế đương đại, tạo nên một trải nghiệm thị giác sinh động. Nằm dưới tán cây rợp bóng của Văn Miếu – Quốc Tử Giám, nơi lưu giữ hồn cốt của nền học vấn và di sản văn hóa dân tộc, kiến trúc tre vươn mình như một ẩn dụ cho sức sống bền bỉ và vẻ đẹp tinh túy của tri thức.
Hệ thống khoa cử dưới thời quân chủ ở Việt Nam là một mô hình tuyển chọn nhân tài nghiêm ngặt, thấm đượm tinh thần “trọng hiền đãi sĩ” của Nho giáo. Muốn bước chân vào chốn quan trường, tìm kiếm vinh quang trí tuệ và cơ hội phụng sự triều đình, sĩ tử phải vượt qua nhiều kỳ thi với mức độ sàng lọc khắt khe. Bắt đầu từ kỳ thi Hương, sĩ tử tiếp tục thi Hội, và cuối cùng là kỳ thi Đình danh giá tại kinh đô Huế. Người đỗ đạt được phân hạng theo thứ bậc: Tú tài, Cử nhân, Phó bảng, Tiến sĩ.
Trong hệ thống khoa cử xưa, kỳ thi Hương – được tổ chức ba năm một lần tại các trường thi địa phương – giữ vai trò then chốt trong việc tuyển chọn nhân tài. Đây là vòng sàng lọc quan trọng, quy tụ hàng ngàn sĩ tử từ nhiều tỉnh thành. Kỳ thi diễn ra dưới sự giám sát nghiêm ngặt của triều đình, với quy chế chặt chẽ nhằm bảo đảm tính công bằng: bài làm được ghi phách ẩn danh và niêm phong cẩn thận để tránh lộ danh tính; thời gian làm bài được quy định rõ ràng; thí sinh không được mang theo tài liệu hay trao đổi trong suốt thời gian thi.
Kỳ thi thường gồm ba hoặc bốn vòng (gọi là tam trường hoặc tứ trường), với nội dung trải dài từ Kinh nghĩa, Chiếu – Chế – Biểu, Thơ phú cho đến Văn sách. Chỉ số ít thí sinh xuất sắc mới được xướng danh đỗ Cử nhân – điều kiện cần để bước tiếp vào kỳ thi Hội ở kinh đô.
Khoa cử thời ấy không chỉ là con đường học thuật mà còn là một thiết chế chính trị – xã hội quan trọng, phản ánh lý tưởng của giới sĩ phu – nơi học vấn và đạo đức được đề cao hơn xuất thân hay dòng dõi. Đây cũng là phương tiện gìn giữ sự công bằng và liêm chính trong bộ máy nhà nước, đúng với tinh thần “chỉ có trí tuệ chân chính mới xứng đáng được tôn kính”.
Tuy nhiên, sau khi Pháp chiếm Việt Nam vào năm 1884, hệ thống khoa cử truyền thống dần bị xóa bỏ. Trường thi Hương Hà Nội bị giải thể năm 1879, và kể từ khoa thi năm 1886, vua Đồng Khánh cho phép hợp nhất hai trường thi lớn là Hà Nội và Nam Định để tổ chức thi chung dưới tên gọi Trường Hà Nam.
Dù có đến hơn 10.000 thí sinh tham dự khoa thi năm 1897, chỉ có 80 người đỗ*. Điều này phần nào cho thấy sức hấp dẫn và ảnh hưởng sâu rộng của khoa cử trong xã hội Việt Nam thời bấy giờ. Một điểm đáng chú ý trong những kỳ thi cuối cùng này là sự xuất hiện của tiếng Pháp và chữ Quốc ngữ trong nội dung thi. Từ năm 1898, Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer ký quyết định thành lập hệ thống bài kiểm tra bổ sung gồm tiếng Pháp và chữ Quốc ngữ.
Kỳ thi Hương được tổ chức vào năm Ất Mão (1915) tại Nam Định trở thành kỳ thi cuối cùng được tổ chức ở miền Bắc, đánh dấu sự cáo chung của nền khoa cử Nho học. Sau đó, người Pháp từng bước áp dụng hệ thống giáo dục mới gồm tiểu học, trung học và đại học – nổi bật là Đại học Đông Dương.
Trở lại khoa thi Đinh Dậu năm 1897, đây là một trong hai kỳ thi duy nhất có sự hiện diện của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer trong lễ khai mạc. Nhờ sự kiện hiếm có này, nhiếp ảnh gia Firmin-André Salles đã có cơ hội tiếp cận và ghi lại những hình ảnh quý giá về sinh hoạt quan trọng của triều đình và người dân Việt Nam.
Các bức ảnh trưng bày là những tư liệu hiếm hoi do Thư viện Quốc gia Pháp và Hội Địa lý Quốc gia Pháp lưu giữ, truyền tải chân thực không khí trang nghiêm mà cũng đầy náo nhiệt của trường thi xưa.
Firmin-André Salles (1860–1929) là một nhà thám hiểm kiêm nhiếp ảnh gia người Pháp, từng làm việc tại Việt Nam, Lào và Campuchia trong giai đoạn 1896–1898. Với kỹ thuật nhiếp ảnh bảng khô tiên tiến thời bấy giờ, ông đã ghi lại những hình ảnh có độ sắc nét vượt trội, mang đến một góc nhìn sinh động về đời sống và văn hóa Việt Nam cuối thế kỷ XIX.
Để làm phong phú triển lãm, ban tổ chức đã hợp tác với các chuyên gia và nhà nghiên cứu nhằm bổ sung thông tin từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau, giúp lấp đầy khoảng trống trong bộ lưu trữ gốc và mang đến một bức tranh toàn diện hơn về kỳ thi Hương năm 1897.
Văn Miếu – Quốc Tử Giám được lựa chọn làm địa điểm tổ chức triển lãm không chỉ vì giá trị biểu tượng mà còn bởi vai trò lịch sử đặc biệt trong hệ thống giáo dục Nho học Việt Nam. Dù không trực tiếp tổ chức mọi kỳ thi, nơi đây vẫn được xem là cái nôi đào tạo tầng lớp trí thức và là chốn tôn vinh những bậc đỗ đạt.
Hiện nay, 82 bia Tiến sĩ vẫn còn được lưu giữ trong khuôn viên, là minh chứng sống động cho vai trò lịch sử và văn hóa của Văn Miếu – Quốc Tử Giám trong việc gìn giữ đạo học và tôn vinh nhân tài.
Triển lãm này vì thế không chỉ là nơi trưng bày một bộ sưu tập ảnh lịch sử quý giá, mà còn là cuộc đối thoại về vai trò của nhiếp ảnh trong việc định hình cách chúng ta nhìn nhận lịch sử. Qua đó, công chúng có cơ hội khám phá thêm về kỹ thuật nhiếp ảnh cổ điển, cũng như về hệ thống giáo dục và thi cử của Việt Nam thời phong kiến.
*Tư liệu lấy từ cuốn Quốc triều Hương khoa lục của Tiến sĩ Cao Xuân Dục.
